Rząd: płazy ogoniaste (Amphibia)
Rodzina: ambystomowate (Ambystomatidae)
Ambystoma mexicanum
Aksolotl, nazywany również ambystomą, to gatunek endemiczny (tzn., że jest on unikatowy dla danego miejsca lub regionu i nie występuje naturalnie poza nim) dla słodkich wód jeziora Xochimilco, zlokalizowanego na południe od miasta Meksyk. Wcześniej gatunek ten można było spotkać także w jeziorze Chalco, jednak zostało ono praktycznie całkowicie wysuszone, aby zapobiec okresowym powodziom. W ten sposób naturalny obszar występowania aksolotla został ograniczony jedynie do kanałów wodnych o powierzchni około 40 km². Nie znaczy to jednak, że spotkamy go w dowolnym miejscu jeziora Xochimilco, gdyż jego wymagania środowiskowe są wysokie, a postępująca degradacja środowiska i zanieczyszczenie wód nie sprzyjają jego rozwojowi.
Zwierzę to preferuje czyste, dobrze natlenione, zimne wody z dnem piaszczystym obficie pokrytym szatą roślinną. Prowadzi głównie nocny tryb życia, zaś w ciągu dnia najczęściej przebywa blisko dna, gdzie szuka kryjówki. Płaz ten dorasta do około 30 cm długości, a średnia długość jego życia wynosi 10 lat, chociaż zdarzają się także okazy żyjące nawet 25 lat. Aksolotl całe swoje życie spędza w stadium larwalnym. Wynika to z faktu niskiej funkcjonalności tarczycy, która odpowiada za produkcję hormonu (tyroksyny) odpowiedzialnej za przemianę w postać lądową.
U aksolotla po obu stronach płaskiej głowy znajdują się 3 pary rozgałęzionych skrzeli zewnętrznych, które są typowe dla form larwalnych płazów. W jego wyglądzie charakterystyczny jest szeroki pysk, dzięki któremu zwierzak ten wygląda na wiecznie uśmiechniętego oraz małe, czarne oczy. Jego ciało jest masywne, grzbietobrzusznie spłaszczone i zakończone masywnym ogonem z wysoka płetwą ogonową. Kończyny są krótkie i delikatne. W środowisku naturalnym jego ciało ma ubarwienie ciemnoszare lub brązowe z licznymi ciemnymi plamkami. Formy hodowlane wykazują większą różnorodność ubarwienia. Od praktycznie przeźroczystego, przez białe, białoróżowe, beżowe, złociste, miedziane, poprzez różne odcienie szarego aż do brązowego. Ambystoma to drapieżnik posiadający szczątkowe zęby, który swoją ofiarę lokalizuje przy pomocy węchu. Żeruje o zmroku na małych zwierzętach wodnych, które zmieszczą się w jego pysku. W jego jadłospisie znajdziemy m.in. mięczaki, owady, skorupiaki oraz małe ryby. Może również zjadać innych przedstawicieli swojego gatunku. W przypadku, gdy zagęszczenie osobników jest zbyt duże, podgryzają się one nawzajem, obgryzając innym osobnikom nogi i ogony, jednak w związku z dużymi zdolnościami regeneracji tych zwierząt, kończyny odrastają.
Aksolotl to gatunek rozdzielnopłciowy. Samca od samicy można odróżnić po wyglądzie kloaki. U samca w okolicy kloaki występuje wybrzuszenie, zaś u samic jest ona spłaszczona. Pomimo tego, iż aksolotle przez całe życie pozostają w formie larwalnej osiągają one dojrzałość płciową i są zdolne do rozrodu (neotenia). Rozród poprzedzony jest godami polegającymi na szturchaniu obszaru kloaki osobnika płci przeciwnej, przez co zwierzęta poruszają się po okręgu, co wygląda jakby tańczyły walca. Następnie samiec oddala się falując tylną częścią ciała i ogonem, co przypomina taniec hula, a samica podąża za nim. Samiec składa spermatofor (pakiet plemników otoczony osłonką), który następnie samica zbiera do swojej kloaki. Kilka tygodni po zapłodnieniu samica składa galaretowaty skrzek, który przykleja tylnymi kończynami do roślin. Może on zawierać od 100 nawet do 800 jaj, z których po około dwóch tygodniach wykluwają się larwy o długości niespełna 2 cm. Po około półtora roku młode osiągają dojrzałość płciową. W swoim środowisku naturalnym aksolotle były czołowymi drapieżnikami, dopóki zbiorniki wodne nie zostały wzbogacone w duże ryby drapieżne, które odżywiają się tymi płazami. Niegdyś były one także spożywane przez ludność lokalną i ogólnie dostępne do kupna na targach, jednak ze względu na degradację ich środowiska naturalnego i drastycznie spadającą liczebność ich populacji zostały one objęte ochroną prawną, i sprzedawanie ich jest zabronione. W Czerwonej Księdze Gatunków Zagrożonych aksolotl ma status gatunku skrajnie zagrożonego. Od 1975 roku znajduje się także na II liście Konwencji Waszyngtońskiej CITES, dotyczącej międzynarodowego handlu dzikimi zwierzętami i roślinami gatunków zagrożonych wyginięciem. Aby zapobiec dalszym zmianom w ich naturalnym środowisku, również pozostałość z niegdyś dużego jeziora Xochimilco w 1987 roku została wpisana na listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Pomimo tych zabiegów populacja aksolotla w naturze jest cały czas bardzo niska. W 2008 roku ich szacunkowa liczebność wynosiła 100 osobników na km², jednak cały czas znacząco spada. W 2013 roku udało się schwytać jedynie 2 osobniki.
Wykorzystanie aksolotla meksykańskiego w medycynie
Aksolotl potrafi zregenerować odgryzioną kończynę, skrzela, ogon, a również organy wewnętrzne, jak serce czy mózg. Potrafi on także zregenerować uszkodzony rdzeń kręgowy. Daje to nadzieję wykorzystania go jako modelu przedklinicznego w medycynie regeneracyjnej i biologii integracyjnej. Może to pomóc pacjentom z chorobami ośrodkowego i obwodowego układu nerwowego. Poza dużą zdolnością regeneracji tkanek, płazy te wykazują niezwykłą odporność na raka. Wykorzystanie go jako organizmu modelowego daje wyjątkową okazję do badań nad rakiem i odkrywania leków przeciwnowotworowych oraz mechanizmów odpowiedzialnych za kontrolowany wzrost i regenerację komórek. Podsumowując, aksolotl jest ważnym zwierzęciem badawczym używanym w badaniach z zakresu transplantacji, regulacji ekspresji genów, embriologii, neurobiologii i regeneracji.
Polska cegiełka w badaniach nad aksolotlem
Aksolotle są hodowane już od XIX wieku. Ze względu na ich formę życia oraz duże zdolności regeneracyjne znalazły się one w centrum zainteresowania badaczy. W 1917 roku polska badaczka Laura Kaufmann podając ambystomom hormon tarczycy doprowadziła do ich przeobrażenia w postać lądową. W trakcie przeobrażania zmienia się wygląd tych zwierząt, stopniowo zanikają skrzela zewnętrzne oraz płetwa ogonowa, zaś zakończenie ogona zaokrągla się.
tekst opracowała: Monika Wiśniewska